Johan de Boose reist langs het IJzeren Gordijn

'De geschiedenis, meneer, is niets anders dan een rug. De voorkant, die fantaseren wij er maar bij.' Hoewel Johan de Boose deze woorden van Louis Ferron als reisgezel langs het IJzeren Gordijn in Duitsland meeneemt, zou De Boose De Boose niet zijn als hij zijn uiterste best niet deed om de geschiedenis voortdurend op de schouder te tikken in de hoop dat ze zich omdraait en haar ware gezicht laat zien.

De hardnekkigheid van De Boose valt te prijzen. Natuurlijk baart het geen verwondering dat hij barst van nieuwsgierigheid, want als De Boose op stap gaat, neemt hij in zijn hutkoffer niet alleen een vracht boeken mee maar ook hartverwarmende bevlogenheid en mateloze betrokkenheid. Daarom volgt hij nauwgezet de demarcatielijn tussen Oost en West. Of tussen twee zelfverklaarde paradijzen, "de plaats waar men het Europese lichaam, dat door de Tweede Wereldoorlog zo wreed is gescheurd, slecht aaneen heeft genaaid".

De grensganger stort de lezer van meet af aan in de turbulente geschiedenis van ons continent, en dan vooral van de DDR, het communistische luilekkerland. Een briljante ouverture waarin onmiddellijk alle complexiteiten, contradicties, valkuilen, leugens, smerigheden en nobele idealen als in een heksenketel door elkaar worden geroerd. Wat naar boven borrelt, wordt door De Boose zorgvuldig geproefd en getest. Passie en liefde staan immers nooit in de weg van kritiek en integriteit. Alleen leedvermaak is De Boose vreemd. Als een gespreksgezel onzin uitkraamt, luistert hij aandachtig en zonder met zijn ogen te knipperen.

Die onpartijdigheid is ook nodig, want de DDR was berucht om haar onzin. Als daar in de winkels evenveel kwaliteitslevensmiddelen als kwaliteitsnonsens hadden gelegen, zou die staat wellicht nog bestaan. De Boose lijdt uiteraard niet aan Ostalgie, daarvoor is hij te veel cultuurmens en heeft hij een veel te scherp oog voor de absurditeiten van een regime dat zijn bevolking veertig jaar lang met smoezen en dreigementen in een gevangenis opgesloten hield. Waar nodig wordt flink op zere tenen getrapt. De DDR was repressiever dan het Derde Rijk, aldus De Boose. Onder Hitler hielden 60.000 Gestapo-agenten 80 miljoen Duitsers in de gaten. Onder Ulbricht, Honecker en Mielke werden hun 17 miljoen onderdanen door 100.000 leden van de Stasi bewaakt. Tel daarbij de talloze infiltranten en informanten, en het wordt duidelijk dat de DDR een verhaal vertelt waar de idealen en de waanzin ononderbroken elkander in de haren zaten. Geen wonder dat de leiders zich verstopten in een Götterghetto bij Berlijn, omgeven door een muur die hen van hun eigen volk scheidde. Geen wonder evenmin dat de lingua tertii imperii naadloos overging in een zelfde orgie van propaganda en misleiding. Tragiek samengebald in woorden van terreur. Schutzstreifen. Kontrollstreifen. Zwangsaussiedlung. Republikflucht.

Vooral dat laatste woord reist tijdens iedere dagdroom en nachtmerrie van De Boose mee. De DDR was zeker geen "scheet van de geschiedenis", zoals Thomas Rosenlöcher beweert. Er vloeiden te veel tranen, er vielen te veel doden. De Boose vraagt daarom de getuigen de voering van hun hemd. "Waarom was die grens er? Wie had haar bedacht? Was ze waanzin of misschien juist een extreme vorm van gezond verstand? Heeft ze de Derde Wereldoorlog voorkomen of juist dichterbij gebracht?" De gesprekspartners van De Boose vertellen graag en veel. Eindelijk kunnen de oud-grenswachters, douaniers en apparatsjiks uitleggen hoe het raderwerk van die voor westerlingen zo mysterieuze maatschappij gesmeerd en gerepareerd werd. Sommigen zijn trots, anderen nauwgezet tot op het irriterende af. Slechts één getuige weigert over het verleden te spreken. Ook die zwijgzaamheid klinkt De Boose oorverdovend in de oren. "De geschiedenis doet zich eerst voor als een tragedie", aldus Karl Marx, "en daarna als een grap." Voor die geruststellende conclusie is het nog te vroeg.

De Boose gebruikt altijd het juiste citaat op het juiste ogenblik. De uitspraken van schrijvers en cultuurfilosofen dienen niet alleen om zijn verhaal op te fleuren, maar evenzeer om het overzicht over de gebeurtenissen te bewaren.

In schril contrast met de gevleugelde woorden staan de impressies die De Boose in zijn opschrijfboekje noteert. Weersveranderingen, oogopslagen, stemverheffingen, sfeernuances, alle details komen van pas om een landschap, mens of dorp te schetsen en uit te vergroten. Gelukkig hoeft De Boose zich niet te vaak aan hineininterpretieren te bezondigen, daarvoor is de grensstreek aan de overzijde van het IJzeren Gordijn te verpauperd en deprimerend, zelfs wanneer de zon schijnt of de huizen een nieuwe verflaag hebben gekregen.

Het is goed dat De Boose weinig of niets ontgaat. Uiteindelijk reist hij evenveel door het Duitse verleden als door zichzelf. Een ontdekkingstocht die de lezer niet onberoerd laat. De kleur bij uitstek van de DDR mag dan egaal strontbruin geweest zijn, in De grensganger schildert De Boose met grote stilistische elegantie een geschakeerd portret van een zowel intrigerend als schrikwekkend tijdsgewricht.

Als Johan de Boose op stap gaat, neemt hij in zijn hutkoffer niet alleen een vracht boeken mee maar ook hartverwarmende bevlogenheid en mateloze betrokkenheid

De auteur trekt langs de vroegere grens van West-Duitsland en de DDR omdat hij wil weten wat daar nu nog van deze indertijd zwaar beveiligde grens over is. Bovendien is hij erg geïnteresseerd in hoeverre die scheidslijn van invloed was op het leven aan beide zijden in de grensstreek en vooral hoe de bewoners van het Oost-Duitse gedeelte de veranderingen binnen de DDR ervoeren. Daarvoor zoekt hij contact met grensbewoners van diverse pluimage tijdens zijn reis van de grens met Tsjechië naar de Oostzee. Onderweg bezoekt hij markante restanten van ‘Het ijzeren gordijn’. In de loop van het verhaal komt de lezer steeds meer te weten over de gang van zaken in en de geschiedenis van de DDR. Bevat een uitgebreide literatuuropgave, een tekening van een grensovergang in vogelvlucht en twee nuttige landkaartjes. De auteur schrijft vlot en strooit rijkelijk met citaten in dit interessante boek dat diegenen die meer hierover willen weten zeker niet teleur zal stellen.