Lionel Shriver werpt zich in haar roman Tot de dood ons scheidt (Should We Stay or Should We Go) op een interessant vraagstuk. Wat is een verkieslijker dood: wanneer je nog gezond en bij je volle verstand bent zélf besluiten een eind aan je leven te maken, of wachten totdat het verval intreedt, maar het misschien te laat is om de beslissing nog in eigen hand te hebben?

Ze werkt haar ideeën uit via het Londense echtpaar Cyril en Kay Wilkinson. Hij is huisarts in dienst van de National Health Service, zij verpleegkundige in een ziekenhuis. Het is 1991 en Kays vader is na 'vier jaar van geleidelijke achteruitgang, gevolgd door maar liefst tien jaar van pure verwording' eindelijk gestorven aan alzheimer. Ook voor de nabestaanden was het ziekteproces een gruwelijke lijdensweg. Kay voelt dan ook geen verdriet, maar louter opluchting.

Dit willen Cyril en Kay zichzelf en hun kinderen absoluut besparen. Om nog maar te zwijgen van de zware aanslag die hun laatste, kwaliteitsarme levensjaren op het toch al zo onder druk staande Britse zorgstelsel zal betekenen. Dat wil vooral NHS-idealist Cyril niet op zijn geweten hebben.

Hij komt met het idee een pact te sluiten: in het jaar dat de iets jongere Kay 80 wordt, 2020 (wat klinkt dat ongelooflijk ver weg!), zullen ze gezamenlijk euthanasie plegen. Als arts weet hij aan de benodigde Seconal te komen, die op een veilig plekje in de koelkast wordt bewaard. Het zal een waardig einde worden. En zo eindigt het eerste van de dertien hoofdstukken van deze roman.

In hoofdstuk 2 is het 2019. Beide echtelieden verkeren nog in prima gezondheid, maar ja, afspraak is afspraak. Kay bereidt tot in de minutieuze details hun uitvaartplechtigheid voor en begint aan een afscheidsrede: de kinderen en anderen weten immers van niets, dus ze heeft iets uit te leggen. Het wordt een document van 31 pagina's, waarvan het voorlezen 92 minuten zal duren. Ja, ze heeft het getimed. En dan hebben we het nog niet over de talrijke geplande muzikale intermezzo's.

Naarmate het hoofdstuk vordert, begint het euthanasiepact voor Kay steeds minder logisch en vanzelfsprekend te worden. En inderdaad: als het erop aankomt, lopen de zaken niet echt zoals gepland. Om het eufemistisch uit te drukken.

In hoofdstuk 3 zijn we weer terug bij af. Opnieuw naderen we de datum waarop het pact in werking moet treden, maar opnieuw blijken de aanvankelijk zo heldere afspraken minder gemakkelijk na te komen dan Cyril en Kay hadden verwacht.

En zo gaat het twaalf hoofdstukken lang: op Groundhog Day-achtige wijze beginnen de twee tachtigers telkens opnieuw aan hun allerlaatste levensfase en beleven ze alle mogelijke variaties waarop je volgens je eigen wensen aan je eind kunt komen. Of niet.

Soms krijgt de een op het laatste moment spijt, dan heeft de ander opeens twijfels. De ene keer besluiten ze naar een luxueuze instelling te verhuizen die op den duur helaas onbetaalbaar blijkt, de andere keer belanden ze door ingrijpen van hun kinderen in een infernale bejaardengevangenis. In weer een ander hoofdstuk - met een briljante slotzin! - verloopt alles zó perfect dat je als lezer naar adem hapt, verzwolgen als je dreigt te worden door de ironie. Aan de orde komt ook de variant waarin het echtpaar zich laat invriezen, om eeuwen later na ontdooiing in een handomdraai van hun gebreken te worden verlost.

Het is duidelijk dat Tot de dood ons scheidt in de eerste plaats een ideeënroman is. Op inzichtelijke en geregeld buitengewoon humoristische wijze maakt Shriver duidelijk dat het minutieus en lang van tevoren plannen van je eigen einde, zeker wanneer dat in zogenaamd harmonieuze samenspraak met je levenspartner geschiedt, geen rationele beslissing is, maar een van de condition humaine losgezongen vorm van zelfbegoocheling.

Helaas gaat Shrivers voornemen een duidelijke boodschap uit te dragen soms ten koste van de literaire kwaliteiten van de roman. Cyril en Kay zijn, vooral in de eerste hoofdstukken, bijna bordkartonnen figuren: verzamelingen eigenschappen, geen mensen van vlees en bloed. Vooral de dominante Cyril is bijna een karikatuur: een rechtlijnige Guardian-lezer, pro alles wat naar Labour riekt en natuurlijk een Remainer: een vriend van die verderfelijke EU.

De Brexit speelt in vrijwel alle hoofdstukken een rol van betekenis en het lijdt geen twijfel waar Shrivers sympathieën liggen. Ook corona, met zijn 'integrale lariekoek van handgels, mondkapjes en maskers, plastic handschoenen en wegwerpjassen', maakt telkens zijn opwachting. Neil Ferguson, epidemioloog aan het Imperial College London, ontvangt schimpscheuten die Jaap van Dissel en Marc Van Ranst bekend in de oren zullen klinken. De auteur gunt ook zichzelf een cameo-optreden: de mensen die zich laatdunkend over haar uitlaten, zijn uiteraard sukkels.

Gelukkig betoont Shriver zich op de momenten dat ze van haar zeepkist afstapt wel degelijk de begaafde auteur die we kennen uit We moeten het even over Kevin hebben en De Mandibles. En na dertien hoofdstukken zijn haar personages toch nog uitgegroeid tot levensechte figuren. Of in elk geval bijna.

***

Uit het Engels vertaald door Karina van Santen en Marian van der Ster. Atlas Contact; 335 pagina's; € 22,99.

Verberg tekst

Na de dood van haar demente vader, die ze samen met haar moeder tien jaar lang verzorgd heeft, voelt Kay alleen maar opluchting. Het was een vreselijke tijd. Zij en haar man Cyril, resp. verpleegkundige en arts, besluiten om zichzelf, hun kinderen en de maatschappij zo’n einde te besparen en hun leven te beëindigen als Kay tachtig wordt. Als de bewuste datum nadert, begint ook de onzekerheid toe te slaan. Vanaf dit punt heeft de schrijfster twaalf verschillende wendingen bedacht met telkens een andere keus van het echtpaar en een ander einde. Aanvankelijk verrassend, hilarisch, wrang of morbide, bedoeld als satire, maar na een aantal hoofstukken wordt het wat te veel van het goede. Door deze opzet vindt er ook geen karakterontwikkeling plaats. De schrijfster (1957) lardeert haar verhaal met vaak geestige sociale kritiek over een aantal onderwerpen, zoals Brexit, immigratie en de Covid-pandemie. Ook de verhouding met hun kinderen komt aan bod. Een origineel concept, maar te lang uitgesponnen. Het onderwerp is actueel en leent zich goed voor discussies in boekenclubs. Shriver werd bekend met 'We moeten het even over Kevin hebben', (2007), dat in 2011 werd verfilmd met Tilda Swinton in de hoofdrol. Verberg tekst

Zomer 2021. Terwijl Rutte-De Jongeland rood kleurt - sorry! - lees ik Tot de dood ons scheidt, de nieuwe roman van Lionel Shriver. Geen coronaroman, wél een verhaal waarin corona een passend decor vormt voor Shrivers hoofdthema: ouderdom. Voor de schrijver was het virus een welkom geschenk, voor de mens een bron van ergernis, dat wil zeggen: de 'overdreven reactie' daarop.

In een interview met Toef Jaeger, in NRC van mei vorig jaar, liet ze weten meer te vrezen van de economische gevolgen van de zogenoemde 'oorlog' tegen corona dan van het virus zelf. En die vergelijking met oorlog gaat mank: 'Dit is geen oorlog. Het is zelfmoord. Bij een oorlog worden levens opgeofferd voor het grote geheel, en dat is precies wat we nu weigeren. (...) We willen iemand van 83 met een zwakke gezondheid geen risico laten lopen om de levensvatbaarheid van onze maatschappij te redden.'

De aftakelende mens, obesitas, sportfanatisme, culturele toe-eigening, (vermeende) discriminatie, (on)voorwaardelijke moederliefde; het is niet de eerste keer dat Shriver op een heilig huisje trapt. Ze doet dat in interviews en in haar werk; altijd intelligent en altijd vermakelijk. "Entertainment is my job", zei ze in datzelfde interview. In vlot lezende romans leveren aan elkaar gewaagde personages, een (verbale) strijd, tot het bittere eind als het moet. Ze zúllen eruit komen, hun doel halen, of, zoals in Tot de dood ons scheidt, dat einde entameren voor het bitter wordt.

Oktober 1991, de muur is gevallen, de Iron Lady ligt op de schroothoop, het einde van de geschiedenis is nabij, en na veertien jaar aftakeling is Kays vader eindelijk overleden. 'Wie er ook voor betaalt', zegt ze daarover, 'het is groteske verspilling van geld en ook verspilling van de tijd van jongere mensen - mijn tijd, mijn moeders tijd - oftewel de kern die uit ons leven gesneden wordt terwijl we nog gezond zijn, bij ons verstand en in staat tot enige vreugde.' Pa had meteen dood moeten gaan toen hij ziek werd. Dan had Kay na afloop van zijn begrafenis tranen met tuiten kunnen huilen. Nu voelt ze niets. 'Dat stukje bij beetje doodgaan houdt iedereen voor de gek.'

Kay en haar man Cyril willen het vóór zijn, die 'eindeloze seniliteit', niet alleen voor zichzelf en elkaar, maar ook voor hun nabestaanden - drie volwassen kinderen op wie de ouders, zoals in veel van Shrivers werk, wel het een en ander aan te merken hebben - én voor de maatschappij. Beiden werken voor de NHS (National Health Service) - Cyril als huisarts, Kay als verpleegkundige - en weten als geen ander dat het budget sinds de oprichting in 1948 de lucht ingeschoten is. Niet in de laatste plaats door de vergrijzing. Het echtpaar besluit om in 2020, op Kays tachtigste verjaardag, gezamenlijk uit het leven te stappen.

In de jaren die volgen, slaat zo nu en dan de twijfel toe, zeker bij Kay. Jarenlang was twintigtwintig iets abstracts, meer een getal uit apocalyptische films dan een jaar dat op een dag bovenaan de kalender prijkt. Maar als de geplande datum nadert, 29 maart 2020, blijkt dat niet alleen de dag te zijn waarop het Verenigd Koninkrijk de EU zou verlaten - Cyril was overigens tegen de brexit, Kay heeft uit balorigheid vóór gestemd - maar ook de maand waarin duidelijk werd dat het coronavirus zich als kroos in een vijver over Europa zou verspreiden.

En dan ook nog zomertijd

De zelfgekozen dood van de in blakende gezondheid verkerende Kay en Cyril én de roman komen in het teken van de pandemie en de lockdown te staan. Lang geleden geplande afspraken, zoals die waarop ze afscheid zouden nemen van hun (onwetende) kinderen kunnen ineens niet doorgaan. De tot in de puntjes geregisseerde uitvaart waarop maar een handjevol mensen is toegestaan, dreigt in het water te lopen. En nu het volstaat om in een menigte gewoon diep (het coronavirus) in te ademen, verliest het zelfmoordpact toch ook een beetje zijn glans. En dan is het ook nog eens zomertijd. De echtelieden hebben een uur minder dan gepland. Kan hun eigen leave, net als de brexit, niet nog wat worden uitgesteld?

Hoe dit afloopt zal ik niet verklappen, wél (toch een spoiler) dat we dan pas op pagina 97 van de ruim 300 pagina's lange roman zijn. Wat volgt is een reeks alternatieve eindes. Door één of twee ingrediënten van de vertelling te veranderen, verandert het verloop totaal. Had Shriver in haar roman Big Brother twee eindes voor ons in petto - één waarbij zus haar moddervette broer helpt (en haar huwelijk op het spel zet) en één waarbij ze hem aan zijn lot overlaat - in haar jongste roman zijn het er wel tien. Sommige kort, met een wat flauwe twist; andere lang, en wat mij betreft hadden die verder uitgewerkt mogen worden. Bijvoorbeeld die waarbij Kay en Cyril beiden afzien van hun plan en in huize Avondrood belanden. Een dystopische roman an sich. De echtelieden raken alles kwijt: hun bezittingen, hun naam, hun kleren, het contact met de buitenwereld, én elkaar. Het is de hel waaruit nog maar één uitweg is: zelfmoord, what else.

Lofzang op het huwelijk

Ook de versie waarin ze zichzelf hebben laten invriezen, mag er wezen. Als ze ontwaken zijn we decennia (zo niet: eeuwen) verder. De wereld is onherkenbaar veranderd. Sterven is bijkans uitgestorven, geslachts- en rasseverandering (!) zijn aan de orde van de dag, transseksualiteit is 'recreatief' geworden. Kay en Cyril gaan mee met de flow, en Shriver grijpt haar kans om het lhbt t/m z-gedachtengoed op de korrel te nemen. 'Kay vond het heel leuk om een penis te hebben, hoewel Cyril toegaf dat hij de zijne miste, en hij vond borsten opwindender bij iemand anders. Intussen kregen andere mensen tieten én penissen, of vagina's en fallussen naast elkaar, zodat je de een in de ander kon steken en gemeenschap met jezelf kon hebben; of ze namen drie borsten, of twee penissen, of een extra anus, maar het hield allemaal op interessant te zijn (pornografie was dood [...] de meeste mannen vulden liever het kruiswoordraadsel in), en uiteindelijk veranderden de Wilkinsons terug naar hun oorspronkelijke uitrusting. Want er was maar één ding dat ze niet moe werden: in elkaars armen slapen.'

Aldus laat de roman zich, net als Shrivers vorige, De weg van de meeste weerstand, toch ook weer lezen als een amusante lofzang op het huwelijk. Een echte Shriver dus, niet haar beste, met al die mogelijke scenario's sluipt er ook iets willekeurigs in, maar wel een Shriver: geestig, kritisch, over de top. Toch wel benieuwd wanneer het instituut Huwelijk eraan moet geloven.

Vert. Karina van Santen, Atlas Contact; 336 blz. € 22,99.

Verberg tekst