De laatste jaren van zijn korte leven - hij werd 44 - bracht Anton Pavlovitsj Tsjechov door op de Krim, in Jalta, in een huis van drie verdiepingen, gelegen in een parkachtige tuin die de schrijver zelf had aangelegd. Tsjechov was blij met dit huis, hij vond het er "gezellig en aardig", "een toverpaleis".

Toen Michel Krielaars het Tsjechov-huis in 2009 bezocht, als correspondent van NRC Handelsblad in Moskou, dreigden de fundamenten weg te rotten. Restauratie was dringend nodig, maar niemand bleek bereid op te draaien voor de kosten, geschat op minstens een half miljoen euro.

Oekrai?ne voelde zich niet geroepen, omdat Tsjechov een Russischtalige schrijver is. De Russische regering daarentegen meende dat de Oekraïners moesten betalen; Jalta lag immers op hun grondgebied. Een beetje een drama en een beetje bespottelijk, dit miniconflict, zoals ook in Tsjechovs werk het tragische en het ironische met elkaar verbonden zijn.

In Het brilletje van Tsjechov treedt Krielaars in de voetsporen van zijn literaire held. Letterlijk, door op reis te gaan naar de vele plaatsen die Tsjechov in het onmetelijke Russische rijk heeft aangedaan. Te beginnen bij diens geboorteplaats Taganrog; via Moskou en het cultureel bruisende Sint-Petersburg naar de hoofdstad van de Oeral, Perm, de poort naar Siberie?; tot aan diep in het Verre Oosten gelegen steden als Tomsk, Irkoetsk en Vladivostok. "Overal waar ik kwam", schrijft Krielaars, "zag ik Tsjechovs helden. Alsof Rusland en zijn archaïsche rariteitenkabinet in al die jaren niet waren veranderd."

Krielaars licht de Russische samenleving van onderop door, wat kostelijke passages oplevert over aloude Russische kwalen als alcoholisme en corruptie. De wodka hakt erin als vanouds, met een hoge sterfelijkheid onder vooral Russische mannen als gevolg. Wat wil je ook, als drinken voor velen de vrijetijdsbesteding bij uitstek is? Zoals een door de wijkagent wegens openbare dronkenschap opgebrachte oudere man het uitdrukt: "Ik heb niet eens zo veel gedronken, maar 700 gram; zo veel drink ik elke dag. Ik ben met pensioen, wat moet ik anders?"

Terugkeer van God

Naar de orthodoxe kerk gaan is misschien een alternatief. Want in het tot voor kort officieel atheïstische Rusland is God, in de woorden van Krielaars, "als een komeet op aarde teruggekeerd". Nieuwe kerken verrijzen en op zon- en feestdagen zitten ze propvol. Minder verheugend is dat de Russisch-orthodoxe kerk zichzelf beschouwt als hoedster van het vaderland "tegen verderfelijke westelijke invloeden", en vanuit die mentaliteit vooropgaat in het ageren tegen homoseksualiteit.

Soms zijn de parallellen tussen het Rusland van de tsaar en dat van Poetin echt om van te schrikken. In het Moskouse Lenkomtheater zag Krielaars een tien uur durende voorstelling van het door de Brit Tom Stoppard in 2002 geschreven stuk De kust van Utopia. De 19de-eeuwse liberale denker Alexander Herzen, net terug uit ballingschap, moet er "toezien hoe alles wat hij verafschuwt in ere wordt hersteld: de censuur, de angstaanjagende unie van nationalisme, autocratie en Russisch-orthodoxe kerk". Buurvrouw Zoja keek ook naar de voorstelling en hield haar hart vast. Het stuk kwam op haar zo eigentijds over dat ze vreesde dat de politie elk moment zou kunnen binnenvallen om de acteurs te verbieden verder te spelen. Grappig, die angst, en diep triest.

Michel Krielaars, Het brilletje van Tsjechov. Reizen door Rusland, Atlas Contact, 416 p., 19,99 euro.

ANET BLEICH ■

Verberg tekst

Er is inmiddels al zoveel verschenen over de Russische geschiedenis, de Russische cultuur en de Russische ziel, in alle vormen en stijlen, dat men zou kunnen denken dat er niets nieuws meer is, behalve actualiteitsgebonden teksten die nog niet met de afstand van de tijd kunnen worden beoordeeld. Veel hangt af van de blik waarmee je naar dat onmetelijke, onbevattelijke land kijkt. InHet brilletje van Tsjechov doet Michel Krielaars dat letterlijk, en wat hij ziet, is verrassend en indringend. Het is een boek over een persoonlijke liefde, namelijk voor een auteur en diens werk, en over het land en de cultuur waarin dit werk is ontstaan, dat nog steeds erg aanwezig is. Maar het is nog veel meer.

Anton Tsjechov is de auteur op wie Krielaars verliefd is. Tsjechov werd geboren in Taganrog in 1860 en stierf veel te jong in Duitsland in 1904. Hij was afkomstig uit een armoedig gezin (zijn vader was de zoon van een lijfeigene), schopte het tot arts en verdiende zijn sporen als schrijver van talloze uitmuntende korte verhalen en toneelstukken alsOom Wanja,Drie zusters,De meeuw enDe kersentuin. In zijn werk beschrijft hij een vermoeide, versleten generatie Russen, die zich tussen twee werelden bevindt: de oude, inerte, 'vervelende' wereld van het keizerlijke Rusland en de nieuwe, onbekende, dreigende wereld van de revolutie. Tsjechov stierf één jaar voor de eerste van een reeks revoluties die Rusland zouden omdopen in de Sovjet-Unie, maar hij voorvoelde de verandering, de onzekerheid en het gevaar. Sergej Diaghilev, stichter van de Ballets Russes en impresario in Parijs, noemde Tsjechovs oeuvre 'de absolute uitdrukking van de Russische ziel'.

Groezelige ziel

Michel Krielaars, geheel terecht dol op Tsjechov, volgt diens spoor van huis naar huis, van stad naar stad: hij begint in Taganrog aan de Zee van Azov (het noordelijke deel van de Zwarte Zee) en reist onder andere naar Moskou, Sint-Petersburg, het voormalige Oostenrijk-Hongarije, Perm, Jekaterinburg, het Siberische Tomsk en Vladivostok, de Krim en Duitsland. Hij citeert gul uit Tsjechovs werk, beschrijft hoe het leven er toen uitzag, vergelijkt het met nu, praat met iedereen en strooit soms luchtige, soms kritische bedenkingen in het rond. Wat oorspronkelijk een verzameling columns lijkt (het boek bestaat uit 76 hoofdstukjes), wordt langzaam een caleidoscopisch geheel. Je kunt genieten van Tsjechovs rake typeringen, en tegelijk word je meegenomen - om in theatertermen te blijven - naar de coulissen van de Russische ziel, naar de groezelige achterkant ervan. In welke eeuw werd het volgende geschreven? 'Een Aziatisch land, waar geen pers- en gewetensvrijheid bestaat, waar de regering en negen tiende van de ontwikkelden een journalist beschouwen als een vijand, waar zo bekrompen en beroerd geleefd wordt en weinig hoop bestaat op betere tijden.' Het gaat over Tsjechovs tijd, maar het zou over vandaag kunnen gaan.

Krielaars doet aan spoorzoeken en schatgraven, maar eigenlijk fileert hij het eenentwintigste-eeuwse Rusland. De gelijkenis tussen het oude en het nieuwe Rusland is verbluffend. Het boek onderzoekt of de Russische ziel, zoals beschreven door Tsjechov, nog steeds terug te vinden is. Het antwoord is positief, en het is even mooi als schrijnend, want die ziel is een vat vol tegenstrijdigheden, zo paradoxaal dat wie denkt ze te begrijpen zijn mening meteen moet herzien. Liefde voor en afkeer van die ziel wedijveren met elkaar.

Tsaar Poetin

Krielaars combineert literaire geschiedschrijving en politieke analyse. Hij gaat geen enkel thema uit de weg: we vernemen wie model stond voor Tsjechovs personages en dat hij nu en dan een bordeel bezocht, en tegelijkertijd worden we geconfronteerd met Ruslands grootste problemen: algemene drankzucht, gericht en blind geweld, wetteloosheid, straffeloosheid en gewetenloosheid, armoede, hypocriete orthodoxie, gevangenissen, ziekenhuizen, liefdeloosheid, seksisme, tsaar Poetin, de bewuste herinterpretatie van de geschiedenis, narcotica en hoeren, illegaliteit, verkiezingen die geen verkiezingen zijn, enzovoort. Krielaars belichaamt zelf de paradox: hij is afwisselend melancholisch over de romantische inborst van de Russen, over hun hartelijkheid en gastvrijheid, over al wat het Westen heeft verloren, én genadeloos, verontwaardigd en boos als hij ziet hoe hopeloos het er is.

Krielaars concludeert: 'Het is in wezen nog altijd hetzelfde Rusland dat Tsjechov in zijn verhalen en toneelstukken beschrijft - een land van onmetelijke tegenstellingen, waar rechtvaardigheid schaars is. Niemand kan me wijsmaken dat de waarheid elders ligt.'

Het brilletje van Tsjechov is een belangrijk boek, en het fungeert zelf als een bril, waardoor je op een andere manier naar Rusland gaat kijken, zelfs als je het al kent. Ook actuele problemen (Sotsji, de Krim, Pussy Riot.) kunnen door deze bril worden bekeken. Op die manier ontstaat een heel genuanceerd beeld van Rusland, van zijn warme ziel én van zijn donkere keerzijde.

MICHEL KRIELAARS

Het brilletje van Tsjechov. Reizen door Rusland.

Atlas/Contact, 416 blz.

De auteur: deze voormalig correspondent in Rusland voor NRC Handelsblad is nu chef boeken van dezelfde krant.

Het boek: een combinatie van literaire geschiedschrijving en politieke analyse met Tsjechov als ervaren gids.

ONS OORDEEL: een genuanceerd en belangrijk boek dat je met andere ogen naar Rusland doet kijken.

Verberg tekst

Toen hij in 2007 correspondent in Moskou werd, kreeg NRC-journalist Michel Krielaars een idee: tijdens zijn vijf jaar durend verblijf in Rusland zou hij een boek schrijven over het leven van zijn idool Anton Tsjechov (1860-1904), onder meer bekend van De dame met het hondje. In Het brilletje van Tsjechov stapt Krielaars in de sporen van de Russische arts-schrijver. Op zijn diverse reizen door Rusland zet de journalist Tsjechov’s pince-nez op om Rusland en de beruchte ‘Russische ziel’ te doorgronden.
Anton Tsjechov vormt in dit boek meer een welkome rode draad dan een onmisbare verhaallijn. De verbinding tussen het leven van Tsjechov en het leven van de Russen vandaag is soms nogal vergezocht. ‘Hoe zou Tsjechov op het protest van Pussy Riot hebben gereageerd, vraag ik me af’, luidt bijvoorbeeld de overgang tussen een verhaal over Pussy Riot en een bespiegeling over de verhouding van Tsjechov tot religie. Daarnaast handelt een groot deel van het boek over een lange reis die Tsjechov dwars door Rusland maakte. Daarbij bezoekt Krielaars Samara, waar Tsjechov niet is geweest, maar reist hij niet naar het eiland Sachalin in het Verre Oosten (‘te ver, te guur en te duur’), waar Tsjechov drie maanden verbleef. Erg actueel is dan weer de kwestie rond het Tsjechovmuseum in Jalta op de Krim, dat dringend moet worden gerenoveerd. Volgens Krielaars vinden de Russen dat de Oekraïners hiervoor moeten betalen omdat het huis op Oekraïens grondgebied ligt, maar de Oekraïense regering heeft hier geen geld voor.
Michel Krielaars is op zijn best als hij gewoon vertelt over zijn belevenissen als correspondent in Rusland. Daarbij heeft hij een voorkeur voor de zwarte zijde van de maatschappij, die hij op nuchtere maar meelevende manier beschrijft. Verhalen over de belabberde staat van ziekenhuizen, de begrafenismaffia, klokkenluiders bij de politie, de situatie van Chinese gastarbeiders, het nachtelijke leven van prostituees in bijberoep, de opsporing van drugsverslaafden en een avond bij de ontnuchteringspolitie geven een uitstekend, maar vaak schrijnend beeld van de Russische samenleving. Krielaars kaart ook overtuigend zijn ergernissen aan over de muziek in horecazaken, ingeslapen obers, corrupte ambtenaren, het gedrag van oligarchen in het westen en het succes van reactionaire politici.
Al heel wat Nederlanders schreven de laatste jaren een boek over Rusland. Het brilletje van Tsjechov leest niet zo avontuurlijk als Koorddansen in de Kaukasus van Olaf Koens en niet zo doorleefd als Moskou is een gekkenhuis van Peter d’Hamecourt. Maar dankzij de mooie verhalen over Rusland blijkt het boek toch het lezen waard, zeker voor muziek- en literatuurliefhebbers.
[Lukas Vanacker] Verberg tekst

In dit boek maakt de journalist Krielaars een reis door Rusland, zowel in afstand als in tijd. Hij bezoekt met de auto, per boot of trein of met de bus alle plaatsen, waar de schrijver Anton Tsjechov ooit is geweest, van zijn geboortehuis in Taganrog tot zijn graf in Moskou. Van Jalta, waar Tsjechov een woning had - nu een museum - tot Oost-Siberië, waar hij onderzoek heeft gedaan. Overal waar Krielaars komt, gaat hij in gesprek met suppoosten in musea en bewoners van stad of dorp. Hij verbindt fragmenten uit verhalen van Tsjechov met de huidige situatie in Rusland en benoemt daarbij ook trieste situaties, zoals de positie van de vrouw of het moeilijke werk van mensenrechtenorganisatie Memorial. ’t Mooist zijn de zijpaden, waarin bezoeken worden gebracht aan de huizen van beroemde schrijvers, zoals van Anna Achmatova en Boris Pasternak, of waar verteld wordt over bekende Russische literaire figuren. Het is een mooi beeld van de tolerante, energieke, doortastende schrijver Tsjechov, zijn leven en werk. Een soepel geschreven, informatief en onderhoudend boek. Werd onderscheiden met de Bob den Uylprijs 2015. Verberg tekst