Naar weinig boeken is dit voorjaar zo uitgekeken als naar De keizer van Gladness, de tweede roman van de Amerikaans-Vietnamese auteur Ocean Vuong. Zijn debuut, Op aarde schitteren we even (2019), een briefroman aan zijn ongeletterde moeder, werd wereldwijd geprezen. Inmiddels is het boek vertaald in meer dan veertig talen en bekroond met onder meer de MacArthur Genius Grant. Met De keizer van Gladness bevestigt hij zijn status, en sterker nog: hij waagt zich verder, dieper, breder.

“Mijn moeder zei dat ik alles kon worden wat ik wilde - maar ik koos ervoor om te leven.” Met die regel uit Vuongs eerste (niet in het Nederlands vertaalde) dichtbundel, Night sky with exit wounds (2016), begint zijn nieuwe roman. Net als de schrijver zelf heeft het negentienjarige hoofdpersonage Hai zijn universitaire studie na korte tijd opgegeven en gaat hij in een fastfoodrestaurant werken. Hij maakt zich grote zorgen over wat zijn moeder daarvan zal denken en slaagt er bovendien niet in om van de opiaten af te komen.

Hai bevindt zich in “het middernachtelijke uur van zijn kindertijd”. Hij weet niet wie hij is of waar hij heen moet. Zijn leven verandert wanneer hij een onverwachte band opbouwt met Grazina, een 82-jarige Baltische vrouw. Beiden bevinden zich in de marge van de samenleving - de een is te jong en heeft geen middelen, de ander is te oud om nog 'van nut te zijn'. Dat schept een band, een vorm van liefde, vriendschap en erkenning.

Ook die verhaalwending is geïnspireerd op Vuongs leven: hij heeft zelf tweeënhalf jaar ingewoond bij de demente Litouwse grootmoeder van zijn levenspartner. Het dramatische ontsnappingsverhaal van die Joodse vrouw heeft hij al verteld in 'Nothing', een gedicht in zijn dichtbundel Tijd is een moeder (2022).

Pijnlijk intens

Het universum van De keizer van Gladness ziet eruit als volgt: “een stad waar middelbare scholieren (…) de pick-ups van hun stiefvaders (…) parkeren om Smirnoff uit Poland Spring-flessen te drinken (…) tot ze op een avond omlaagkijken en een baby in hun armen vinden en beseffen dat ze inmiddels dertigers zijn, terwijl de Walmart niet veranderd is (…) en een blauwachtige gloed werpt over hun door de tijd getekende gezicht”.

Wat als je al twintig jaar hetzelfde werk doet en in dezelfde auto rijdt? Verdient jouw verhaal het dan niet om verteld te worden? In plaats van de vooruitgangsmythe te bekrachtigen, laadt Vuong zijn personages op met wat hij in interviews “transformatie zonder verandering” noemt. Ze blijven aan de rand, maar vinden waardigheid in hoe ze met elkaar verbonden zijn. De personages staan elkaar bij met liefde, zorg en herinnering.

Sommige passages in De keizer van Gladness zijn van een schrijnende schoonheid en pijnlijke intensiteit. Vooral de nachtmerrieachtige episode in een slachthuis blijft bij. “Hier - te midden van Slipknot en het vermengde bloed, adem, maaggassen (…) het gras geel geverfd door ingewanden, deze dieren met zulke menselijke gezichten (…) zo expressief dat het voelde alsof ze namen zouden moeten hebben, zozeer dat Hai zijn blik moest afwenden terwijl hij de trekker overhaalde - was het werk chaos.”

Maar Vuong vermijdt eendimensionale zwaarte. Zijn roman is ook teder, en bij momenten humoristisch. Hilarisch is het bezoek aan een museum met de hele (Vietnamese) familie. De demente oma ziet dat er munt in de tuin staat en beweert dat er geesten zijn, Hai's moeder klaagt over het dure toegangsticket en zijn tante vreest dat ze neergeschoten zullen worden als ze zomaar via de achterdeur het complex betreden.

Vuong schrijft zoals hij leeft: hybride, ongepolijst. “Voor mij zijn genres altijd net zo fluïde geweest als gender, en al die andere dingen … zelfs interpunctie”, zei hij tijdens een voordracht. Die aanpak levert een fijne, gelaagde roman op: poëtisch zonder ongrijpbaar te zijn, politiek zonder pamflettistisch te worden, pijnlijk zonder de hoop te verliezen. Vuong schrijft niet om antwoorden te geven, maar om ruimte te scheppen, voor stilte, kwetsbaarheid en ongehoorde stemmen. Hij schrijft om de mensen zichtbaar te maken die anders vergeten dreigen te worden. Daarin klinkt zijn boeddhistische achtergrond en overtuiging door, de nood aan mededogen voor het lijden van de ander. Die empathie is aanwezig als een permanente, troostende onderstroom.

Het is geen kunst om een rijk en belangrijk leven te leiden. Maar om niemand te zijn, en toch fatsoenlijk te blijven, om je vriendelijkheid niet te verliezen in een leven aan de onderkant van de samenleving - dát is pas knap.

Daarover gaat het in Ocean Vuongs De keizer van Gladness: over levens zonder reële hoop op verbetering, over 'mooie kleine losers' die in onmogelijke omstandigheden voor elkaar blijven zorgen.

Hoofdpersoon Hai staat op het punt om van een spoorbrug te springen, maar wordt gered door de dementerende Litouwse Grazina. Ze biedt hem een onderkomen in haar afgetakelde huis. Op zijn beurt wordt hij haar verzorger. Als waan en werkelijkheid voor Grazina steeds meer door elkaar gaan lopen, speelt Hai de rol van een soldaat die haar komt redden uit het strijdtoneel van de Tweede Wereldoorlog.

Via zijn neef Sony vindt hij een baan bij fastfoodketen HomeMarket, waar klanten het warme gevoel van Thanksgiving krijgen zonder de stress die bij echte feestdagen hoort. Het werk wordt slecht betaald, de producten zijn nep, maar de medewerkers zijn trots op de troost die ze hun klanten bieden. Samen vormen ze een bijeengeraapte familie, die ieder moment uiteen kan vallen maar er in de tussentijd voor elkaar is.

Dat kan Hai goed gebruiken. Zijn vader is niet in beeld en zijn moeder draait, zoals veel Vietnamese vluchtelingen, lange diensten in een nagelsalon. Ze hoopt op een beter leven voor haar zoon. Ondertussen raakt Hai steeds verder verstrikt in de leugen dat hij medicijnen studeert en arts zal worden, een illusie die hij haar niet kan ontnemen.

Zijn moeder is niet de enige die in een fictie vlucht. Naast het rollenspel tussen Hai en Grazina is er Hais manager BJ, die ambities koestert om het te maken in het worstelcircuit, terwijl een andere collega houvast vindt in complottheorieën. De autistische Sony leeft meer in de Amerikaanse Burgeroorlog dan in het heden en natuurlijk draait de hele HomeMarket op een illusie - zelfs de maïsbroodjes doen zich beter voor dan ze zijn.

De enige illusie die niemand koestert, is dat de politiek iets aan hun bestaan zal verbeteren, en dat terwijl de roman zich afspeelt onder het hoopvolle presidentschap van Barack Obama.

Net als in zijn eerste roman, Op aarde schitteren we even, blijft Vuong (1988) dicht bij zijn eigen leven. HomeMarket is gebaseerd op de ervaringen die hij zelf opdeed als medewerker bij Boston Market. Die tijd ligt achter hem, want inmiddels is Vuong een internationale literaire superster, succesvol dichter, lieveling van Oprah Winfrey en bekroond met een beurs die bekend staat als de 'genius grant'.

Daarmee is hij een schoolvoorbeeld van die allergrootste illusie: de American Dream. Terecht verzet Vuong zich in De keizer van Gladness tegen dat ideaalbeeld. Voor zover er al iets verbetert in het leven van de personages, is dat eerder een verschuiving in perspectief dan daadwerkelijke vooruitgang in hun bestaan.

Daarmee blijft het boek dicht bij de werkelijkheid - en toch doet het verbazingwekkend onecht aan. Gebaseerd op ware gebeurtenissen is niet hetzelfde als literair waarachtig. Of, zoals beginnend schrijvers vaak te horen krijgen: echt gebeurd is geen excuus.

De dialogen zijn vaak houterig, de metaforen vergezocht en anders dan in zijn eerste roman is de urgentie hier nergens te voelen. Dit kan een interessante stilistische keuze zijn: een boek dat niet vooruitkomt omdat de personages dat ook niet doen.

Maar dat is iets anders dan de lezer te laten verzanden in een woordenbrij. Vuong beschrijft veel, maar staat nergens echt bij stil. Op basis van dit boek is het moeilijk voorstelbaar dat hij zo'n veelgeprezen dichter is: precisie ontbreekt, en er valt nergens een stilte.

In een interview zei Vuong dat hij wilde laten zien dat mensen in een positie waar vooruitgang onmogelijk is, daarom nog niet waardeloos zijn. Dat impliceert een lage verwachting van de lezer. Niet per se onterecht, want het wemelt van de negatieve clichés over mensen in kwetsbare posities. Maar dat probleem los je niet op wanneer je negatieve stereotypes door positieve stereotypes vervangt.

Goede fictie ontrafelt groepen tot individuen, ontkracht clichés door de complexiteit van een personage te tonen. Dat is des te belangrijker wanneer dat personage uit een groep komt die weinig wordt gehoord en gemakkelijk opzijgezet. Voorbeelden vind je in het werk van Édouard Louis, Annie Ernaux of Jesmyn Ward. Hun boeken vertellen verhalen waar de schrijvers zelf zichtbaar mee worstelen, en die het de lezer ongemakkelijk maken.

Vuongs eerste roman zou je in die categorie kunnen scharen, maar De keizer van Gladness zeker niet. De enige echt pijnlijke scène in deze roman is die waarin de medewerkers van HomeMarket proberen bij te verdienen in een varkensslachterij. Wat een mooie kans leek om snel geld binnen te halen, krijgt een ontluisterend vervolg.

Overtuigend beschrijft Vuong de chaos in het slachthuis die voor consumenten onzichtbaar blijft. Ook de steriele, netjes verpakte vleesproducten verkopen een fictie: dat je vlees kunt eten zonder dat daar een dier voor sterft. Dat is een krachtige metafoor voor een dolgedraaid kapitalistisch systeem - zowel de titel als de laatste regels van de roman verwijzen ernaar.

De pagina's in het slachthuis komen hard binnen, zijn zelfs nauwelijks te verdragen. De personages zien zich geconfronteerd met de pijn van dieren met wie ze meer gemeen hebben dan ze dachten en worden medeplichtig aan hun lot. Hier overstijgt Vuong de feelgoodroman en raakt hij wél aan de rauwe machteloosheid waarmee diepe armoede gepaard kan gaan.

Want illusies heeft iedereen, maar wegkijken is een luxe die je je aan de onderkant van de samenleving niet kunt veroorloven.

FICTIE

Ocean Vuong

De keizer van Gladness

Uit het Engels vertaald door Johannes Jonkers. Hollands Diep; 416 pagina's; € 23,99.

 

We zijn er ons wellicht niet altijd van bewust, maar we leven in vele verschillende werelden: die van het heden en het verleden bijvoorbeeld, of die van de feiten en de verbeelding. Die werelden vloeien in ons bestaan moeiteloos in elkaar over, en geen kunstvorm kan die voortdurende osmose zo goed tot uitdrukking brengen als de literatuur. De Vietnamees- Amerikaanse auteur Ocean Vuong (1988) maakt er in zijn tweede roman 'De keizer van Gladness' optimaal gebruik van.

Het verhaal begint meteen intens. De 19-jarige hoofdpersoon Hai staat op het punt van een brug te springen nadat hij in een mentaal niemandsland is beland. Net op tijd wordt hij opgemerkt en gered door Grazina, een 82-jarige vrouw uit Litouwen die hem opneemt in haar vervallen woning en de hele roman lang zijn metgezel blijft. Grazina lijdt aan dementie en bevindt zich in haar hoofd even vaak in Europa aan het eind van de Tweede Wereldoorlog als in het Amerikaanse stadje waar ze circa 2010 daadwerkelijk leeft. Hai ontfermt zich over haar. Hij zoekt een job via zijn autistische neef Sony, die op zijn beurt gedurig de Amerikaanse Burgeroorlog heropvoert om de kwetsuren uit zijn eigen verleden draaglijk te houden. Behalve in Grazina's huis speelt 'De keizer van Gladness' zich vooral af in de fastfoodkeet waar Hai en Sony werken - en waar ook het overige personeel blijkt te bestaan uit beschadigde mensen die hun toevlucht zoeken in allerhande fantasieën.

Vuong is een meester in het beschrijven van de kwellingen en kronkels van de menselijke geest. Als met een pincet plukt hij uit het reservoir van de taal precies die woorden die een trauma kunnen beschrijven, of beginnende dementie, zonder dat de personages daarbij ook maar iets van hun waardigheid verliezen. Dat Vuong behalve romancier ook dichter is, merk je aan de rake beelden die hij door de verhaalstof strooit. Over de drugsverslaafde Hai schrijft hij: 'Door de pillen voelde hij zich als een anker zonder schip op de bodem van de zee.' Bovendien trilt de roman van de zintuiglijkheid, waardoor je voortdurend met de personages mee ruikt, hoort en ziet: 'Zie hoe de berken, de hele nacht gezwart door de spreeuwen, versplinteren wanneer de eerste vonken van de dageraad hun snavels raken.'

LOFZANG OP SOLIDARITEIT

Vuongs roman ontroert het meest waar hij niet wíl ontroeren maar iets wil laten zien. Treffend is de scène waarin Grazina met Hai op bezoek gaat bij haar zoon en diens kakkineuze vrouw, die duidelijk te kennen willen geven dat ze aan hogerwal zijn geraakt. Subtiel toont Vuong hoe de zogenaamd betere klasse genoeglijk neerkijkt op wie de American dream niet heeft waargemaakt. Die mensen, wier blik op de wereld meestal onopgemerkt blijft, geeft hij letterlijk een perspectief. Zijn roman laat ons kijken door de ogen van de 'losers' van de samenleving: ouderen en dementerenden, neurodiversen, immigranten, drugsverslaafden, homoseksuelen, armen en dieren - de scène in een schuur waar honderden varkens op gruwelijke wijze worden geslacht is onvergetelijk. Vuong maakt zijn fysiek of mentaal gehavende personages nooit belachelijk en benadrukt hun vermogen tot medemenselijkheid. Voor alles is 'De keizer van Gladness' een lofzang op solidariteit.

Soms wordt de roman klef. Daar had ik vooral in de slothoofdstukken last van, omdat Vuongs neiging tot dramatiek er onvoldoende wordt gecompenseerd door sterk taalgebruik. De verrassende metaforen en uitgebalanceerde formuleringen die de roman extra intensiteit gaven, maken plaats voor een meer overhaaste, verdunde taal. Het verhaal rafelt en schiet in een almaar hoger tempo en almaar mallere scènes verschillende kanten uit. De verbeelding neemt een hoge vlucht, heet het dan, maar wat mij betreft gaat daarbij meer verloren dan ermee gewonnen wordt: het intens fragiele dat Vuongs personages kenmerkt, lost meer dan eens in het groteske op.

Ondanks het teleurstellende slot raad ik 'De keizer van Gladness' aan iedereen aan die zijn vermeende macht en kracht eens tot onderwerp van kritische introspectie wil maken. Het boek gaat over de kwetsbaarheid die ons allen eigen is: 'Als je langer dan een halfuur met mensen praat, besef je dat alles wat ze doen een schijnvertoning is om te voorkomen dat ze instorten.' Het klinkt wat halfzacht, maar zo'n besef lijkt me een probaat antigif tegen de potsierlijke masculiniteit die vandaag op steeds meer plaatsen zichtbaar wordt.

Een indringende roman over liefde, arbeid en eenzaamheid binnen de Amerikaanse samenleving. De negentienjarige Hai staat op het punt van een brug te springen in East Gladness, Connecticut, maar wordt tegengehouden door Grazina, een dementerende weduwe. Hai wordt haar mantelzorger en ontwikkelt een bijzondere band met haar. Gedurende een jaar verandert deze relatie zijn kijk op zichzelf, zijn familie en de gemeenschap. Het verhaal beschrijft de uitdagingen van het bestaan aan de rand van de maatschappij en de confrontatie met persoonlijke en collectieve wonden. In poëtische en elegante stijl geschreven. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep. Ocean Vuong is Amerikaans-Vietnamese schrijver, dichter en essayist. Zijn poëziebundel ‘Night sky with exit wounds’ werd onder andere bekroond met de Whiting award en de T.S. Eliot Prize. Hij debuteerde met de roman ‘Op aarde schitteren we even’.

Hai is nog geen twintig als hij besluit dat het genoeg is geweest. Het gelieg tegen zijn moeder over de studie waar hij niet eens is toegelaten, zijn verslaving aan pijnstillers, de dagelijkse strijd om een beetje geld te verdienen: het moet afgelopen zijn. Hij slingert zijn benen over een brugrand, en wil springen.

Zo begint De keizer van Gladness, de nieuwe roman van de Amerikaanse schrijver Ocean Vuong. Op het moment dat Hai in de rivier wil springen, heeft hij geen werk en geen vrienden. Hij ziet geen enkele ontsnappingsmogelijkheid uit de armoede in het plaatsje East Gladness, Connecticut, waar hij is opgegroeid.

Redding komt in de persoon van een excentriek oud vrouwtje genaamd Grazina, afkomstig uit Litouwen en net zo alleen als hij. Tussen de twee ontwikkelt zich een symbiotische band - hij kalmeert haar als ze dankzij Alzheimer haar oorlogsverleden herbeleeft, zij geeft hem de boeken van haar overleden man en laat hem stiekem meesnoepen van haar pillenvoorraad.

De keizer van Gladness is Vuongs tweede roman. Hij is inmiddels niet zomaar een beroemde schrijver - zijn status in de literaire wereld benadert eerder die van goeroe. Zijn debuutroman Op aarde schitteren we even, over de dood van zijn moeder en hun leven als Vietnamese migranten in de VS, maakte dat veel mensen in hem hun nieuwe literaire held vonden. Op Instagram staat een video van Oprah Winfrey die in tranen is omdat ze Vuong zal gaan ontmoeten. Als je deze roman koopt, krijg je van de boekhandel een vel bijpassende stickers cadeau, zodat je kan laten zien dat je bij de Vuong-adepten hoort.

Anders van toon

Vergeleken met Op aarde schitteren we even is De keizer van Gladness behoorlijk anders van toon: de metafoor-dichtheid ligt een stuk lager. Wat is gebleven zijn de autobiografische elementen: ook Vuong worstelde met verslaving en spendeerde net als Hai een deel van zijn werkende leven in een fastfoodrestaurant. Hai betekent overigens ook 'oceaan' in het Vietnamees.

Het hart van De keizer van Gladness is het restaurant HomeMarket waar Hai terecht komt met hulp van zijn neef Sony (vernoemd naar de Sony Trinitron, een tv). Het is een typisch Amerikaans restaurant: het verkoopt de illusie van huisgemaakte maaltijden, terwijl alles uit de magnetron en uit zakjes komt. De werknemers zijn de sterren van het boek: de stoere caissière Maureen met haar kleine hartje, de stoner die iedereen kent als Russia, een grote man genaamd Wayne die een talent heeft voor het grillen van kippen.

In het micro-universum van de HomeMarket worden al deze figuren al snel een soort tweede familie voor Hai. De geur van Wayne, wiens deodorant na een paar uur achter de grill niet meer werkt, het gewiebel van Maureen als ze eigenlijk een krukje nodig heeft om te gaan zitten: Hai doet intieme kennis op over mensen die tot voor kort volslagen vreemden waren. Zo gaat dat, laat Vuong zien: zelfs in zo'n kille omgeving als een fastfoodrestaurant groeit intimiteit als onkruid.

De keizer van Gladness is zo'n boek waarbij het woord 'hartverwarmend' in je opkomt - zo'n Disney-woord met een inherente bijsmaak van sentimentaliteit. Toch is dit geen sentimentele roman, of, beter gezegd, het zou ongelooflijk cynisch zijn om dit boek sentimenteel te noemen. Al die ruwe bolster, blanke pit-personages, met hun bescheiden dromen: wie ben je als lezer om hun verhalen kitsch te vinden?

Dit boek laat de lezer in ieder geval geen enkele illusie over de ongelooflijke ramp die het Amerikaanse kapitalisme is. Gelaten ziet Hai de gevolgen van de opiatencrisis, die zijn geliefde Noah het leven kostte. Zijn collega Maureen zit jaren na de dood van haar kind aan leukemie nog steeds in de schulden vanwege de hoge zorgkosten en slaapt op de grond in een leeg, onverwarmd huis.

Ook dieren lijden; afschuwelijk zijn de scènes in een slachthuis waar Hai varkens afmaakt. Hij durft bijna niet te kijken, want de dieren hebben 'zulke menselijke gezichten, blonde en dikke wimpers, alsof ze namen zouden moeten hebben'.

Statisch

In een interview met The New York Times legt Vuong uit dat hij wilde breken met het archetypische Amerikaanse verhaal van vooruitgang en verandering. "Het dagelijks leven van Amerikanen is statisch: mensen wonen hun hele leven in hetzelfde appartement, rijden jaren in dezelfde auto." In De keizer van Gladness is er daarom vierhonderd pagina's lang vooral stilstand; seizoenen glijden voorbij, niets verandert écht, hoezeer de personages ook hopen op een ander leven.

In hetzelfde interview vertelt Vuong ook waar het hem dan wel om te doen was: de goedheid van mensen. Als vijftienjarige had hij op het punt gestaan een moord te plegen. Een drugsdealer had zijn fiets gejat, een vervoermiddel waar Vuong afhankelijk van was. De man van wie hij een pistool had willen lenen, had geweigerd, en hem daarmee behoed voor een heel ander, ongelukkiger leven.

Het geslaagde aan De keizer van Gladness is dat de momenten van goedheid alledaagser zijn, niet spectaculair. Ze gaan bijna onopgemerkt voorbij. Als Hai zit te lezen op de veranda van Grazina, ervaart hij opeens dat hij gered is. 'Hoe vreemd iets te voelen wat sterk leek op genade, wat dat ook mocht zijn'.